Mortimer J. Adler là nhà triết học, nhà giáo dục đã có công trong việc xây dựng chương trình học tập mang tên Great Books (tạm dịch: Những cuốn sách vĩ đại). Ông qua đời tại nhà riêng ở San Mateo, California vào ngày 28.6.2001, sống thọ 98 tuổi.

Tiến sĩ Adler dành phần lớn cuộc đời mình để chống lại chủ nghĩa triết học thực dụng của John Dewey, một trong những người thầy của ông tại trường đại học Columbia và bảo vệ cho những khái niệm mà các nhà triết học như Plato, Aristotle, St. Thomas Aquinas đã đưa ra rằng: sự thật và những giá trị của nó là thứ tuyệt đối thuần túy và không thay đổi. Ông đã từng viết: “Những ý tưởng cơ bản và những ý niệm mà giáo dục dựa vào không nên chỉ là theo tục lệ quen thuộc và niềm tin mà còn cần thiết lập trên những gì đang xảy ra trong thế kỉ 20 ở nước Mĩ. Đó là những sự thật phổ quát về điều gì cấu thành nên một nền giáo dục tốt cho tất cả mọi người vào mọi thời điểm, mọi không gian chỉ đơn thuần vì con người là con người.”

Tiến sĩ Adler tin rằng những công dân bình thường mang một thứ gọi là nhiệm vụ triết học để suy nghĩ thật rõ ràng và hành động thật khôn ngoan với ý chí tự do. Nhằm thực hiện mục tiêu này, ông đứng ra tổ chức chương trình Great Books, một khóa học về những tác phẩm văn học cổ điển và triết học phương Tây. Ông cũng viết nhiều cuốn sách về khoa học nhân văn và triết học hướng đến những độc giả phổ thông như: How to Read a Book (tạm dịch: Làm thế nào để đọc một quyển sách), The Angels and Us (tạm dịch: Thiên thần và chúng ta), Aristotle for Everybody (tạm dịch: Aristotle cho tất cả mọi người) và Six Great Ideas (tạm dịch: Sáu ý tưởng lớn).

Mortimer J. Adler sinh ngày 28.12.1902 tại thành phố New York-nơi bố ông, Ignatz làm nghề bán trang sức, còn mẹ ông, Clarissa lại là giáo viên. Mặc dù luôn là một trong những học sinh đứng đầu tại trường DeWitt Clinton ở Bronx, ông bỏ học năm 15 tuổi và trở thành thư kí cho một biên tập viên của tờ The New York Sun. Hai năm sau, khi đọc xong Plato, ông quyết định sẽ trở thành nhà triết học. Ông hoàn tất chương trình học 4 năm tại trường đại học Columbia trong vòng 3 năm nhưng không được tốt nghiệp vì ông từ chối tham dự những lớp học giáo dục thể chất và cũng không tham gia vào kì thi bơi lội bắt buộc.

Dù có bằng hay không có bằng, ông cũng đã hướng tới việc trở thành giáo viên trợ giảng tâm lí học vào năm 1923 và 5 năm sau đó, ông lấy được bằng thạc sĩ với luận văn về việc đo lường mức độ thưởng thức âm nhạc. Trong khi làm giảng viên tại Columbia, ông cũng làm giảng viên tại trường City College và People's Institute, tại đây ông làm trợ lí cho hiệu trưởng từ năm 1927 đến năm 1929.

Năm 1930, Robert Maynard Hutchins, hiệu trưởng mới của trường đại học Chicago, mời Adler về dạy. Thế nhưng, ông đã gặp phải nhiều sự phản đối từ các giảng viên trong khoa triết học, những người bất đồng quan điểm với ông về triết học và giáo dục. Vì vậy, Hutchins phải tạo một vị trí mới, cho Adler giữ chức giáo sư trợ giảng môn nguyên lí triết học. Năm 1942, Adler trở thành giáo sư chính thức.

Cùng với Hutchins, Adler đã xem xét đến nhu cầu học thuật tại Chicago lúc bấy giờ: tăng cường việc giáo dục phổ quát đến cộng đồng. Năm 1946, hai người đàn ông đó đã phát triển ý tưởng này và tổ chức dự án Great Books. Chương trình này mời gọi công chúng tham dự và thảo luận về một tác phẩm cổ điển nào đó cách hai tuần một lần. Kết hợp cùng với dự án, họ sắp xếp để Encyclopedia Britannica in lại 443 quyển sách vĩ đại thành một bộ sách gồm 54 quyển. Tiến sĩ Adler đã giám sát công việc của một nhóm gồm 90 người, biên soạn ra bảng chú dẫn 102 “ý tưởng lớn” trong những cuốn sách lớn, trải rộng phạm vi từ “Chúa” cho đến “phương pháp qui nạp.” Ông gọi đó là một quá trình syntopicon, đây là cụm chữ mà ông tự đặt ra từ hai từ Hy Lạp: “synthesis” (sự tổng hợp) và “topic” (các chủ đề).

Những năm 1930, tiến sĩ Adler đã viết rất nhiều quyển sách về tâm lí và triết học, bao gồm Art and Prudence: A Study in Practical Philosophy (tạm dịch Nghệ thuật và Sự Cẩn trọng: Một học thuyết về Triết học Thực hành), What Man Has Made of Man: A Study of the Consequences of Platonism and Positivism in Philosophy (tạm dịch: Điều mà con người đã tạo nên con người: Một học thuyết về tính hệ quả của triết học Plato và Chủ nghĩa thực chứng trong triết học). Nhưng chính How to Read a Book: The Art of Getting a Liberal Education (tạm dịch Làm thế nào để đọc một cuốn sách: Nghệ thuật để tiếp nhận sự giáo dục tự do; cuốn sách này đã xuất bản ở Việt Nam với tựa đề Phương pháp đọc sách hiệu quả) mới là cuốn sách đưa tên tuổi của ông đến gần công chúng. Cuốn sách này được phát triển dựa trên những bài giảng của Adler về những quyển sách kinh điển khi ông đến thỉnh giảng ở trường cao đẳng St. John. Sau khi tác phẩm này trở thành best-seller, nó đã là tiên khởi cho một loạt cuốn sách nổi tiếng ra đời sau đó với những cái tên tương tự như: How to Think About War and Peace (1944), tạm dịch: Nghĩ như thế nào về Chiến tranh và Hòa bình; Aristotle for Everybody: Difficult Thought Made Easy (1978), tạm dịch: Aristotle cho tất cả mọi người: Biến những suy nghĩ phức tạp thành đơn giản; How to Think About God: A Guide for the 20th-Century Pagan (1980), tạm dịch: Nghĩ như thế nào về Thượng đế: Hướng dẫn cho người ngoại giáo thế kỉ 20; và Six Great Ideas (1981), tạm dịch: Sáu ý tưởng vĩ đại.

Những nỗ lực phổ biến triết học của tiến sĩ Adler thường bị khinh rẻ. Có nhà phê bình gọi ông là “Charles Atlas của trí thức phương Tây”, tác giả Nelson Algren thì lại gạt bỏ những thành tựu của ông, gọi ông là “Lawrence Welk của ngành thương mại triết học.” Mặc dù bản thân ông bị xem nhẹ và những tác phẩm của ông bị các nhà triết học hàn lâm coi là thứ sản phẩm kì quặc, ông dứt khoát khẳng định mình không để tâm. Trong một bài phỏng vấn năm 1982, ông nói rằng: “Tôi đã chế nhạo họ, vì vậy họ chú ý đến tôi? Họ nghĩ rằng bạn là một người cầm tay chỉ việc nếu như bạn viết một cái gì đó không có biệt ngữ và chú thích. Nhưng bạn không phải là một người cầm tay chỉ việc – bạn chỉ đơn thuần là tránh đặt những chướng ngại vật trên lối đi của mọi người mà thôi.” Năm 1952, tiến sĩ Adler từ chức ở trường đại học Chicago để thành lập Viện Nghiên cứu Triết học (Institute for Philosophical Research) ở San Francisco. Mục đích của viện là để nâng cao việc học bằng cách chọn lọc những tác phẩm triết học làm tài liệu tham khảo nhằm tạo nên những ý tưởng sáng tạo và những tác phẩm như bộ hai quyển sách The Idea of Freedom (1958,1961), tạm dịch Ý tưởng Tự do. Năm 1963, tiến sĩ Adler chuyển học viện đến Chicago. Năm 1974, sau khi tiến sĩ Adler trở thành chủ tịch của Ban biên tập Encyclopedia Britannica, bộ từ điển này đã trải qua sự thay đổi lớn đầu tiên sau 200 năm.

Vào giữa những năm 80, tại Viện Nghiên cứu Triết học, ông đã khởi động dự án Paideia, đây là hoạt động với tiêu chí nhân văn hóa và dân chủ hóa những trường công lập bằng cách cung cấp cho tất cả học sinh hệ thống giáo dục nhân văn truyền thống, sử dụng phương pháp suy luận của Socrate. Tiến sĩ Adler giải thích tên của dự án này xuất phát từ chữ Hy Lạp nghĩa là “sự giáo dục”. Lí thuyết và các nguyên lí thực hành của dự án được ông trình bày rõ ràng trong ba quyển sách: The Paideia Proposal: An Educational Manifesto (1982), Paideia Problems and Possibilities (1983) và The Paideia Program: An Educational Syllabus. Từ năm 1988 đến năm 1991, tiến sĩ Adler là giáo sư tại trường đại học North Carolina ở Chapel Hill. Năm 1990, cùng với Max Weismann, ông sáng lập Trung tâm Học thuật những Ý tưởng lớn (Center for the Study of Great Ideas) tại Chicago.

Tiến sĩ Adler là một tác giả, người biên soạn chăm chỉ. Trong sự nghiệp của mình, ông đã cho xuất bản rất nhiều sách như: The Conditions of Philosophy (1965), tạm dịch: Những điều kiện của triết học; The Time of Our Lives: The Ethics of Common Sense (1970), tạm dịch: Thời đại của chúng ta: Những đạo lí thông thường; The Common Sense of Politics (1971), tạm dịch: Nhận thức thông thường về Chính trị; Ten Philosophical Mistakes (1985), tạm dịch: Mười lỗi triết học; và The Great Ideas: A Lexicon of Western Thought (1992) tạm dịch: Những ý tưởng lớn: Từ điển những tư tưởng Tây phương.

Năm 1983, trường đại học Columbia đã bỏ yêu cầu về bài kiểm tra bơi lội và trao cho tiến sĩ Adler bằng cử nhân. Cùng năm đó, trường DeWitt Clinton cũng trao chứng chỉ tốt nghiệp cho ông. Ông được 10 trường cao đẳng và đại học trao bằng tiến sĩ danh dự, ông được nhận giải Charles Frankel do National Endowment of the Humanities trao tặng.

Ông có bốn người con: Mark, Michael, Douglas, Philip; sáu người cháu và hai người chắt.

Tổng hợp và dịch từ New York Times

Nguồn: http://www.nytimes.com/2001/06/29/nyregion/mortimer-adler-98-dies-helped-create-study-of-classics.html

Tác phẩm đã xuất bản ở Việt Nam

• Những tư tưởng lớn từ những tác phẩm vĩ đại, Nxb Văn hóa thông tin, 2004
• Phương pháp đọc sách hiệu quả, Nxb Lao động Xã hội & Alphabooks, 2013