Đô Thị Cổ Hội An - Di Sản Văn Hóa Thế Giới

Hội An là trường hợp đặc biệt và cho đến nay chưa diễn ra lần thứ 2 trong lịch sử Việt Nam. Hơn 500 năm trước đây, Hội An được ghi nhận là thương cảng của người Champa với những địa danh Đại Chiêm Hải Khẩu, Chiêm Bất Lao, cửa Đại Chiêm…

Và trước đó, từ những đồng tiền Ngũ Thù, Vương Mãng thời tiền Hán được tìm thấy tại các di chỉ tại Cù Lao Chàm, Cẩm Hà trong các mộ chum Sa Huỳnh… nơi đây được đoán định còn là điểm giao thương quốc tế của cư dân thuộc nền Văn hóa Sa Huỳnh cách đây hơn 2.000 năm, cùng thời với Văn hóa Hòa Bình, Đông Sơn ở phía Bắc và Óc Eo ở phía Nam…

Xuất phát từ sự bức ép trong cuộc phân tranh Trịnh - Nguyễn vào những năm thế kỷ 17, Nguyễn Hoàng mang binh gia, quyến thuộc vượt qua dãy Hoành Sơn vào Nam, chọn Hội An làm cửa ngõ thông thương ra phía ngoài. So với thương cảng Phố Hiến (Đàng Ngoài) cùng thời, cùng giữ vai trò, thì Hội An (Đàng Trong) tuy thành hình muộn hơn, nhưng lại nổi bật và thành công hơn rất nhiều. Sự lấn át của Hội An bộc lộ đến độ, ghi lại trong cuốn Phủ biên tạp lục (1776) , nhà bác học Lê Quý Đôn miêu tả: Thuyền từ Sơn Nam (Đàng Ngoài) về chỉ mua được một thứ củ nâu; thuyền từ Thuận Hóa (Phú Xuân) về thì cũng chỉ có một thứ là hồ tiêu. Còn từ Quảng Nam (tức Hội An) thì hàng hóa không thứ gì không có.

Trong thời thịnh vượng, Hội An không chỉ là nơi làm ra kho vàng, lẫn bạc dồi dào cho 9 đời Chúa, cùng 13 đời vua Nguyễn giành lợi thế trước đối phương, mà từ đây những cuộc thử nghiệm kinh tế đã được áp dụng thành công đến nỗi vài trăm năm sau, hậu thế cũng chưa nơi nào sánh được. Ví dụ lần đầu trong lịch sử (và có lẽ đến hôm nay), Chúa Nguyễn đã dám cắt đặt một thương gia Nhật làm thị trưởng thương cảng Hội An để điều hành công việc phát triển kinh tế; mạnh dạn cho phép hoa di ngoại tộc định cư, mua đất lập làng, xây phố, dựng vợ gả chồng sinh sống lâu dài, ổn định… và đối xử với họ công bằng, chí tình như con dân nội thuộc. Nhờ vậy suốt một chặng đường dài lịch sử, Hội An đóng vai trò như một cửa ngõ thông suốt, tiếp nhận, cải biên, biến hóa những tinh hoa văn hóa, ý tưởng mới mẽ từ bên ngoài, tạo ra kế sách, động lực… phát triển nhân tài, vật lực góp phần quan trọng cho công cuộc mở đất về phương Nam của dân tộc.

Và hôm nay, còn đáng lưu tâm hơn, dù trải qua bao nhiêu khốc hại của thiên tai, tranh chấp quyền lực, chiến tranh, thời gian tác động, Đô thị cổ Hội An là điểm duy nhất trong cả nước và khu vực Châu Á vẫn bảo tồn được hầu hết nét nguyên sơ của kiến trúc cổ cách đây hàng trăm năm, từ những ngày còn hưng thịnh. Kiến trúc sư người Ba Lan Kazimien Kwaikowski (Kazic) từng cảm khái trong nhật ký của ông (1985): Vẻ đẹp không trùng lắp, chứa đựng trong các phố phường lịch sử; sự phong phú của các thể dáng kiến trúc; sự hoàn hảo của nghệ thuật chạm khắc trong nội thất các quần thể kiến trúc, tạo nên cho Phố cổ Hội An những đặc điểm nổi bật trong một thiên nhiên riêng biệt… Những đặc điểm này đưa quần thể di tích phố cổ lên vị trí hàng đầu trong danh mục các di tích văn hóa của Việt Nam và cả trong kho tàng di sản văn hóa nhân loại.

Hội An là một di sản văn hóa thế giới theo cách của mình. Đô thị cổ với những dãy phố rêu phong trầm mặc, không khiến người ta giật mình thảng thốt, trầm trồ, choáng ngợp vì sự kỳ vĩ, hay kiều diễm… như nhiều nơi khác. Hội An chỉ gây sự chú ý bằng cái cách là một góc nhỏ giản dị, thân mật và an toàn cho những người con xa, trở về nương tựa sau chuyến bươn bả hải hành…

Yêu ở đâu thì yêu
về Hội An xin chớ
hôn một lần ở đó
một đời vang thủy triều

Chế Lan Viên

Hội An là sợi nước trong, giữa một biển ngầu đục, đua chen, tranh đoạt… của xã hội hiện đại; Hội An là cảm giác bình yên khi nghĩ về và nó thu hút, níu chân người là vì vậy.

Nguyễn Trung Hiếu

Thật hiếm thấy trên thế giới, và cũng là trường hợp duy nhất ở Việt Nam, tồn tại "một bức tranh" rêu phong cổ kính, mà ai đã từng một lần chiêm ngưỡng sẽ không khỏi ngỡ ngàng trước vẻ đẹp sống động và đầy mê hoặc này. Với những con đường phố hẹp chạy ngang dọc tạo thành các ô vuông kiểu bàn cờ, những quần thể kiến trúc của một thương cảng cổ rất phong phú, đa dạng được gìn giữ gần như nguyên vẹn, nhiêu đó thôi, cũng đủ để Hội An trở thành một đô thị cổ làm say mê biết bao lòng người.

Nguyễn Trung Hiếu chắc chắc cũng không ngoại lệ. Đứng trước vẻ đẹp có một không hai ấy, là một nhà báo, với sứ mệnh của mình, làm sao anh có thể "làm ngơ". Và Đô thị cổ Hội An - Di sản văn hóa thế giới ra đời, minh chứng cho một điều kỳ diệu song hành cùng thời gian - thứ vũ khí có thể xóa nhòa mọi thứ, ngoại trừ "bức tranh" lạ lùng, trầm mặc chúng ta đang nói đến.

Tạm gác danh hiệu cao quý mà Hội An được trao tặng, vì dù không có nó, người ta vẫn sẽ tìm đến đây bởi những nét quyến rũ chết người.

Nếu bạn chưa có dịp đến Hội An, không sao, cuốn sách của Nguyễn Trung Hiếu ra đời cũng chính vì lẽ đó. Giờ đây, chỉ bằng những trang sách, người ta có thể đến bất cứ nơi đâu. Điều đó cũng thật thú vị! Hãy "đi" bằng mắt trước khi cảm nhận vùng đất ấy bằng chính đôi chân của mình.

Bạn sẽ thấy Hội An quả là một bảo tàng sống về kiến trúc với những ngôi nhà cổ, nhà thờ tộc, hội quán, chùa, miếu và mộ cổ vẫn còn tồn tại qua năm tháng. Bạn sẽ tận mắt chứng kiến một lối sống thị dân mang dáng dấp bình dị, gần gũi và thuần hậu của nhiều thế kỷ trước ở chính nơi đây. Ấn tượng vô cùng với mắt cửa Hội An - đôi mắt trang trí phía trên cửa chính ra vào, cửa sau, cổng trước, cổng sau các ngôi nhà cổ; đôi mắt cổ bao hàm các yếu tố nghệ thuật dân tộc truyền thống, kết hợp nhuần nhuyễn với nghệ thuật ngoại lai độc đáo. Và ngạc nhiên khôn xiết trước những chiếc giếng cổ, vì điều lạ lùng nhất là dù vị trí đặt giếng có nằm trong vùng đồng chua, nước mặn, nhưng bao giờ nước trong giếng cũng đều ngọt mát, trong lành...

Đó chỉ là một phần nhỏ trong Đô thị cổ Hội An - Di sản văn hóa thế giới, phần còn lại về nơi đây, dĩ nhiên hấp dẫn hơn rất nhiều, đang chờ các bạn khám phá đấy!