Chân Dung Vô Hình

20 truyện ngắn trong tác phẩm là 20 cảnh đời khác nhau. Không theo thứ tự nào, chẳng thời gian cũng không phải không gian, tác giả lần lượt chỉ cho ta những thước phim sinh động, ngồn ngộn chất sống của cuộc đời đang diễn ra. Hàng tram nhân vật đã được tạo dựng (hay là tái dựng?) hiển hiện trước mắt: cô nàng đam mê dịch vụ sức khỏe, chàng trai làm nghề bắt chim phóng sinh với ước mơ mua được mảnh đất nhỏ, hay người bảo vệ tha thiết với khu chung cư mình chăm nom, hoặc là cô thư ký xinh đẹp “lột xác” sau chỉ nửa năm làm việc… Những mảnh ghép ấy tự làm nên khuôn mặt đời sống hậu chiến và đổi mới ở nước ta. 

Nguyễn Hồ được nhắc đến với cương vị nhà biên kịch nhiều hơn là nhà văn. Có lẽ bởi những bộ phim của ông đã quá nổi tiếng và quá thu hút khán giả, đến nỗi chúng ta gần như quên mất rằng ông còn là một người viết mê say, đã tạo ra những câu chuyện có thể chạm đến tâm hồn người đọc không kém gì những thước phim ông đã góp phần thực hiện.

Những câu chuyện trong Chân dung vô hình không có gì tân kỳ, đặc biệt. Chúng dường như là những ghi chép chân thật nhất mà độc giả có thể mong đợi về một thời kỳ còn rất gần gũi với chúng ta. Điều ấn tượng nhất của Chân dung vô hình chính là sự đa dạng. Bằng giọng văn chân tình, giản dị, tác giả phác ra những bức chân dung đầy lo toan, vất vả và cả đau thương. Những gương mặt đau đớn bởi nỗi đau chiến tranh, những vóc dáng oằn nặng dưới gánh mưu sinh thời bình, những khuôn mặt nhạt dần trong những khuôn mặt khác.

Tên của tập truyện cũng là tên của câu chuyện cuối cùng. Đó là cuộc đời của một nhiếp ảnh gia tài giỏi, tận tâm với nghề qua lời kể của một đồng nghiệp. Anh đã chụp rất nhiều bức ảnh, ghi lại vô số khoảnh khắc đáng nhớ của chiến tranh, của nhân dân, nhưng chính anh thì lại không có một bức ảnh nào của mình. Lời nhắn nhủ của anh với đứa con gái hình như cũng là lời nhà văn khẳng định về nghề nghiệp của mình: “Con hỏi sao không có hình ba, ba nói có chứ, trong tất cả tấm hình này đều có ba đứng gần đó. Ba nói, ba phải đứng gần đó mới chụp hình được.” Không phải ngẫu nhiên mà cái tên đầy ý nghĩa này được đặt cho tập truyện, cũng không phải ngẫu nhiên mà câu chuyện này được xếp lại cuối cùng. Ta có đủ kiên nhẫn để đọc đến câu chuyện cuối? Ta có đủ tinh tế nhận ra biết bao khuôn mặt vô hình thầm lặng, kiên nhẫn, bền bỉ dựng lại cuộc đời mình, cũng là dựng lại hình hài dân tộc? Và một khuôn mặt khác nữa, khuôn mặt của người đã lặng lẽ nhìn ngắm cuộc đời, để lưu lại những bức chân dung rất đời cho ta thưởng ngoạn và suy ngẫm. Tập truyện của Nguyễn Hồ không phải là những câu chuyện để đọc nhanh, đọc vội, dù nó tràn ngập hình ảnh và biến cố, bởi vì ẩn sau tất cả những thứ đó là rất nhiều lời tâm sự chờ ta lắng nghe, thấu hiểu.