Lão Khổ

Cuộc đời lão Khổ từ lúc sinh ra cho đến chết đi đều gắn với làng Đồng Trưa và “đa phần những việc đời lão làm đều có kết quả trái với ý định của lão”. Tuổi trẻ của lão là chàng thanh niên khỏe mạnh, chất phác và hiền lành. Rồi chỉ sau một đêm dẫn đầu toán người vùng lên nắm chính quyền, cuộc đời lão thay đổi từ đó. Từ đó, lão “lên voi xuống chó” không biết bao nhiêu lần, và bản chất bên trong con người lão cũng thay đổi đi. Những bước ngoặt, những mốc lịch sử trong cuộc đời lão sẽ cho ta thấy bản chất và thân phận người nông dân sống trong xã hội xưa.

Lão Khổ của Tạ Duy Anh vẫn là câu chuyện xoay quanh làng quê Bắc Bộ và thân phận con người trong cái nghèo nàn, lạc hậu. Lão Khổ là kết quả của cả thời đại. Cuộc đời lão là biểu trưng cho nhân cách và thân phận người nông dân suốt từ những năm Cách mạng tháng Tám đến cuộc cải cách ruộng đất và cả về sau đó. Từ một anh thanh niên hiền lành, chân chất chỉ sau một đêm nổi dậy, cuộc đời lão phất lên từ đó. Lão không còn là anh chàng Khổ ngày xưa nữa mà là ông chủ tịch xã, lão trở nên cứng nhắc, làm việc mang khuôn khổ như một cái máy “miễn dịch với nước mắt”. Lão làm nhiều việc tốt nhưng cũng không ít sai lầm. Những sai lầm của lão cũng xuất phát từ đây – từ mục đích muốn đưa người dân làng Đồng Trưa cùng lên “Thiên đường” nhưng những việc lão làm lại mang tính cố chấp và nuôi dưỡng lòng thù hận.

Tạ Duy Anh viết nên Lão Khổ vừa như để khắc họa nhân cách con người trong xã hội ấy vừa là để lý giải nó. Số phận con người bị nhào nặn bởi lịch sử, bị lịch sử vùi dập. Con người ở thời đại này là nạn nhân chứ không phải là người sáng tạo nên lịch sử. Mỗi bước ngoặt của lịch sử kéo theo sự đổi thay nhất định nào đó của các nhân vật trong tác phẩm. Với dung lượng một cuốn tiểu thuyết cộng với sự trưởng thành của ngòi bút điêu luyện, từng trải, Lão Khổ được xem là bước tiến dài của Tạ Duy Anh.