Những Gương Mặt - Chân Dung Văn Học (Tái bản 2016)

Nằm trong hệ thống hồi ký văn học của Tô Hoài, Những Gương Mặt Chân Dung Văn Học được coi là tác phẩm mở đầu cho thành công về đề tài chân dung văn học của ông. Với Những Gương Mặt Chân Dung Văn Học, Tô Hoài đã dành những nét vẽ chân thật và sinh động nhất để phác họa chân dung một thế hệ cầm bút, từ Nguyễn Công Hoan, Nguyễn Huy Tưởng, Nguyên Hồng,… đến Trúc Đường, Như Phong, Nguyễn Bính,… Họ trong trang viết của Tô Hoài không bao giờ màu mè, khoa trương mà luôn chân thật như bước thẳng từ cuộc đời đi vào trang sách. Giọng văn hóm hỉnh, tự nhiên đã khiến những gương mặt văn nhân với độc giả tưởng xa vời cùng ánh hào quang lấp lánh bỗng trở nên bình dị, gần gũi hơn. Và hơn hết thảy, đằng sau những gương mặt ấy là chân dung của một Tô Hoài giỏi quan sát, giỏi góp nhặt những cái hay, dở từ cuộc đời, nhân tình thế thái và đưa chúng vào sáng tác.

Những gương mặt-chân dung văn học tái hiện lại chân dung những nhà văn, nhà thơ cùng thời với Tô Hoài dưới khía cạnh về đời sống sinh hoạt bình thường của họ.

Cuốn sách không phải là một tập hợp tiểu sử các văn nhân được viết theo khuôn mẫu như sách giáo khoa. Tô Hoài bắt đầu những bài viết của mình theo nhiều phong cách khác nhau: có khi ông bắt đầu như một hồi kí: “Năm 1942, tôi quen Nguyễn Huy Tưởng trong một hội nghị ban dạy học hội Truyền bá Quốc ngữ. Tôi làm giáo viên dạy buổi tối các lớp Truyền bá Quốc ngữ vùng Bưởi. Nguyễn Huy Tưởng có chân trong ban trị sự của Trung ương Hội…” (Nguyễn Huy Tưởng); có khi ông bắt đầu như một truyện ngắn: “Nhà Như Phong ở trước cửa chợ Đồng Xuân, anh thật cũng không rõ nhà mấy đời ra Hà Nội, ở vùng chợ Đồng Xuân. Chỉ biết ngày trước ở trên Yên Ninh, Hàng Than rồi chuyển dần xuống phố chợ búa buôn bán này…” (Như Phong); có khi ông bắt đầu trực diện như phong cách báo chí: “Trúc Đường, tác giả chín kịch bản sân khấu về đề tài lịch sử: Nguyễn Trãi Hoàng Diệu, Bà đô đốc áo đỏ, Khuôn mặt đời Trần, Tấm vóc đại hồng, Thái hậu Dương Vân Nga, Quang Trung đại phá quân Thanh...” (Trúc Đường); thậm chí, cũng có khi ông mở đầu tựa như phần tiểu sử tác giả trong một cuốn sách giáo khoa chính thống: “Nhà thơ Vân Đài sinh ngày 9 tháng giêng năm 1903 ở phố Hàng Trống” (Vân Đài).

Chính vì thế, mỗi nghệ sĩ xuất hiện trong từng bài viết không được khắc họa hết các giai đoạn trong cuộc đời, sự nghiệp sáng tác mà Tô Hoài chỉ chọn một lát cắt, những chi tiết về họ khiến ông tâm đắc. Do đó, đọc Những gương mặt-chân dung văn học người đọc không chỉ được tiếp cận những nghệ sĩ mình yêu thích qua khía cạnh cuộc sống đời thường mà còn biết được những suy nghĩ, đánh giá của Tô Hoài về họ. Thông qua những câu chuyện nhỏ mà Tô Hoài kể, độc giả sẽ hiểu hơn về những văn nhân mình yêu thích, từ đó, cũng có thể hiểu hơn phần nào những tác phẩm họ đã viết.